Во март минатата година, Агенцијата за национална безбедност (АНБ) ја укина ознаката за тајност од архивите на УДБ и ОЗН за периодот до 1948 година, односно до Резолуцијата на Информбирото, во која се наведува дека документацијата е предадена на Државниот архив на Црна Гора.
Во одлуката потпишана на 27 март 2024 година од тогашниот директор на АНБ, Борис Милиќ, се наведува дека Комисијата за проверка на тајноста на податоците проценила дека не постои опасност откривањето на документите да има штетни последици за безбедноста и одбраната на Црна Гора.
„Имајќи предвид дека документарниот материјал не е создаден во работата на СДБ и АНБ, како и фактот дека од нивното создавање до денес, поминале апсолутно сите пропишани рокови за складирање на податоци“, се наведува во одлуката.
Во одлуката на АНБ се наведува дека поголемиот дел од документите на тајните служби од периодот до 1948 година биле предадени на Државниот архив на Црна Гора и дека, поради нивното општествено и научно-историско значење, нема законски ограничувања за нивна употреба. Државниот архив не одговори на прашањата дали АНБ им ја доставила документацијата и како граѓаните можат да ја користат.
Со одлука на АНБ од минатиот март, беше одлучено дека нивото на тајност на другите документи што содржат податоци на УДБ и СДБ треба да се промени од „строго доверливо“ во „тајно“, при што се наведува дека нивното откривање може да има сериозни последици по безбедноста на Црна Гора.
Беше разјаснето дека во документацијата на поранешните служби, од кои е отстранета ознаката за доверливост „државна тајна“, постојат досиеја поврзани со „внатрешни непријатели“ и „внатрешен екстремизам“, како и досиеја од периодот на Резолуцијата на Информбирото.
„Во однос на лицата на кои се однесуваат тие досиеја, како и нивните роднини во прв степен, сметам дека е целисходно оваа категорија лица, во случај на поднесување барање, да можат да добијат увид во досиејата со обврска да ги заштитат лицата кои ги собрале податоците и идентитетот на изворот“, се наведува во одлуката потпишана од Милиќ.
„Од причина што на граѓаните нема да им биде одземено право што можеа да го остварат пред повеќе од две децении“, се додава во неа.
Основани во 1944 и 1946 година, ОЗНА и УДБА имаа широк спектар на овластувања и беа првенствено одговорни за внатрешната државна безбедност.
Нивниот главен интерес беше справувањето со таканаречените домашни непријатели како што се националистите, сепаратистите или противниците на Комунистичката партија на Југославија.
УДБА беше распуштена во 1990 година на почетокот на војните во поранешна СФРЈ, а поранешните републики формираа посебни разузнавачки служби како независни држави.
Архивскиот материјал што содржи лични податоци е достапен за употреба по 70 години од неговото создавање и најмалку 20 години од смртта на лицето на кое се однесува. Тие документи можат да се користат порано ако лицето на кое се однесуваат, брачниот другар, децата или родителите во случај на смрт, се согласат.
Одлуката на Комисијата потпишана во август 2015 година од страна на вршителот на должноста директор на АНБ, Дејан Перуничиќ, го подигна нивото на тајност на податоците од документацискиот фонд на поранешните безбедносни служби од „тајно“ на „строго доверливо“.
Во тоа време беше оценето дека подигнувањето на нивото на тајност ќе обезбеди посоодветна заштита на националните интереси и државната безбедност, кои би можеле да бидат загрозени од неовластено откривање на податоци.
Во одлуката беше појаснето дека документацискиот фонд на ОЗНА, УДБА и СДБ содржи важни податоци поради содржината, но и употребата на средствата и методите за нивно собирање, како и дека е потребно да се заштитат агентите кои ги собрале податоците и нивните извори.
„Откривањето на податоци би можело да го оневозможи или да го загрози понатамошното собирање на податоци, односно соодветното поставување, спречување и справување со потенцијални безбедносни ризици за националната и меѓународната безбедност“, се наведува во одлуката.
Перуничиќ е на судење пред Вишиот суд во Подгорица за злоупотреба на службена положба и нелегално прислушување и следење на бројни личности од јавниот живот на Црна Гора.
Во 2016 година, тогашните опозициски партии во Црна Гора побараа отворање на тајни досиеја од комунистичката ера и од воените години од 1990-тите, но овие документи никогаш не беа објавени.
По промената на власта во Црна Гора, владата предводена од Здравко Кривокапиќ во декември 2020 година вети закон за лустрација, врз основа на кој функционерите кои се виновни за кршења на човековите права во минатото ќе бидат отстранети од јавниот живот.
Во јануари 2022 година, Владата објави дека ќе предложи закон до крајот на годината, но во меѓувреме, на Владата на Здравко Кривокапиќ ѝ беше изгласана недоверба во Собранието на Црна Гора.
Никола Ангеловски, адвокат од Подгорица, смета дека контролата врз безбедносните служби во Црна Гора никогаш не е целосно спроведена, предупредувајќи дека тајните служби ја злоупотребуваат својата моќ уште од 1945 година.
Минатиот јуни, Ангеловски покрена петиција за усвојување на закон за отворање на досиеја и документи на цивилните и воените разузнавачки служби на Црна Гора.
„Отворањето на досиејата и документацијата на тајните служби е еден од првите чекори во правното совладување на авторитарното комунистичко и транзициско минато, чија примарна цел е да им се овозможи на жртвите на претходната авторитарна власт и на другите граѓани увид во тие дела и имињата на лицата кои ги сториле таквите дела врз нив“, рече Ангеловски.
Ангеловски смета дека отворањето на досиејата во Црна Гора треба да овозможи процес на лустрација, рехабилитација на жртвите и проучување на авторитарното минато.
„Искуствата на посткомунистичките земји укажуваат дека отворањето на досиејата е моќен механизам за справување со наследството од авторитарното минато и патот кон воспоставување на владеење на правото и правдата во транзициските демократии“, тврди Ангеловски, објави порталот RTCG.
© Vecer.mk, правата за текстот се на редакцијата
